Kalendarium

1755

Przychodzi na świat w Pile w pierwszych dniach listopada w rodzinie mieszczańskiej, która od kilku pokoleń sprawuje w mieście najważniejsze urzędy; z domu rodzinnego wyniesie miłość do ojczyzny, obywatelskie wychowanie, ugruntowaną wiarę i zachętę do nauk.

 

1772

Następuje pierwszy rozbiór Polski, Staszic staje się poddanym króla Prus. Nieszczęście ojczyzny oraz niesprawiedliwość społeczna w szlacheckiej Polsce będą w przyszłości głównymi motywami prac Staszica jako pisarza politycznego i historiozofa.

 

1774

W Poznaniu otrzymuje niższe święcenia kapłańskie, kapłanem tak naprawdę nigdy jednak nie będzie (kończąc naukę w poznańskim seminarium duchownym w 1778 roku, otrzymał godność kanclerza kolegiaty w Szamotułach, prawdopodobnie jednak nigdy nie przyjął wyższych święceń kapłańskich).

 

1779

W Warszawie ukazują się drukiem pierwsze prace literackie Staszica: tłumaczenia z francuskiego utworów L. Racine’a (Religia) i Woltera (Poema o zapadnieniu Lizbony). – po skończeniu edukacji krajowej za radą ojca wyjeżdża na studia za granicę. Po zwiedzeniu uniwersytetów w Lipsku i Getyndze zatrzyma się na prawie dwa lata w Collège Royal w Paryżu. Studiować będzie głównie fizykę i historię naturalną, wtedy też pozna sławnego przyrodnika G. Buffona, którego książkę przetłumaczy później na język polski.

 

1781

Po powrocie do kraju podejmuje się edukacji synów Andrzeja Zamoyskiego. W domu Zamoyskich pozostanie do 1797 roku – rozwinie swe wszechstronne zainteresowania (głównie w zakresie polityki i gospodarki oraz geologii), uzyska niezależność materialną, w Akademii Zamojskiej otrzyma doktorat obojga praw i katedrę języka francuskiego.

 

1786

W Warszawie wydaje przekład Epok natury Buffona, będący pierwszym owocem zainteresowań Staszica naukami przyrodniczymi. Wydanie drugie książki, „pomnożone nowymi uwagami nad ziemią polską”, ukaże się w 1803 roku w Krakowie.

 

1787

W Warszawie ukazują się anonimowo Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, głos Staszica o naprawie Rzeczypospolitej inspirowany przez Andrzeja Zamoyskiego. Książka szybko zdobywa uznanie czytelników, żywo oddziałując na stan opinii publicznej w Polsce.

 

1790

Drukuje Przestrogi dla Polski, swoisty komentarz do prac obradującego w Warszawie Sejmu Czteroletniego; ganiąc opieszałość polskiego sejmu, jeszcze raz szuka odpowiedzi na pytanie: „Czyliż nie ma dla reszty Polski ratunku?”. – wraz z rodziną Zamoyskich udaje się w dwuletnią podróż do Austrii i Włoch. Podczas wyprawy prowadzi dziennik, który ujawnia wszechstronne zainteresowania Staszica jako „badacza społeczeństw”. Do kraju wróci w końcu roku 1791, już w nowej rzeczywistości politycznej w Polsce po uchwaleniu Konstytucji 3 maja.

 

1793

Następuje drugi, potem trzeci (1795) rozbiór Polski. Staszic bardzo mocno przeżywa upadek ojczyzny; w odosobnieniu pisze kolejne księgi Rodu ludzkiego, później finansowo wesprze powstanie kościuszkowskie (1794), a pozbawiony nadziei wraz z wdową po A. Zamoyskim i jej dziećmi uda się do Wiednia, gdzie z przerwami przebywać będzie do roku 1797.

 

1797

Wraca do kraju i rozpoczyna trwające kilka lat wędrówki badawcze po ziemiach polskich z zamiarem poznania ich budowy geologicznej i zasobów naturalnych; wiele razy będzie w okolicach Krakowa i Lwowa, w Kieleckiem, na Lubelszczyźnie, na Mazowszu i Podlasiu, zwiedzi Karpaty i Przedgórze, dotrze na Węgry.

 

1800

Kupuje dobra hrubieszowskie, których prawnym właścicielem stanie się w 1811 roku. Po ich urządzeniu i zorganizowaniu w towarzystwo rolnicze, zrzeknie się tych dóbr na rzecz tamtejszych włościan. – w Warszawie powstaje Towarzystwo Przyjaciół Nauk, skupiające ludzi pragnących zachować w warunkach niewoli polski język i historię, literaturę i naukę; Staszic jest wśród członków założycieli Towarzystwa, a z czasem stanie się „najczynniejszym, najgorliwszym, a nade wszystko najhojniejszym” członkiem tego zgromadzenia.

 

1804

Udaje się do Paryża po raz drugi, tym razem z zamiarem poznania najnowszych osiągnięć geologii. Zastaje stolicę Francji przygotowującą się do koronacji Napoleona, w dzienniku odnotowuje wszechobecny kult cesarza, ale sam nie ulega „urokowi” Bonapartego.

 

1805

Po powrocie z Francji wyrusza na zbadanie Tatr, po czym w grudniu czyta na posiedzeniu publicznym TPN pierwszą rozprawę o geologii ziem polskich, przedstawiając jednocześnie program działań zabezpieczających pozbawiony państwa naród przed wynarodowieniem (kończy wezwaniem: „Paść może i naród wielki, zniszczeć nie może, tylko nikczemny”).

 

1807

W następstwie klęski Prus w wojnie z Francją powstaje Księstwo Warszawskie. Staszic publikuje broszurę O statystyce Polski, w której – kreśląc obraz kraju i jego zasobów – pokazuje realne podstawy odzyskania i utrzymania niepodległego bytu (kończy przestrogą: „Waleczny narodzie! Przestrzegam, użytkuj z czasu”). – mając 52 lata rozpoczyna służbę publiczną, której jako mieszczanin w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej pełnić nie mógł: jako członek Izby Edukacyjnej będzie współtworzył m.in. Szkołę Prawa (1808) i Szkołę Lekarską (1809), układał projekty urządzenia edukacji krajowej, walczył o fundusze edukacyjne; równocześnie aktywnie będzie pracował w administracji skarbowej.

 

1808

Zostaje wybrany prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk; będzie kierować pracami Towarzystwa do śmierci, mając stale na uwadze własne hasło programowe: „być narodowi użytecznym”.

 

1810

Książę warszawski mianuje Staszica radcą stanu. Od tego momentu aż do śmierci będzie stale członkiem rządu polskiego, a pracowitość i zdolności wyniosą Staszica do grona najbardziej wpływowych osobistości tamtej Polski. Radcą stanu będzie również w Królestwie Polskim (w 1824 zostanie ministrem stanu).

 

1812

Podpisuje umowę darowizny z włościanami części dóbr hrubieszowskich (początki Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego); w przyszłości czyn ten przyniesie Staszicowi opinię prekursora spółdzielczości chłopskiej w Europie. Towarzystwo utrzyma się do 1951 roku.

 

1815

Powstaje Królestwo Polskie z carem Rosji jako królem Polski. Staszic ogłasza rozprawę pt. Myśli o równowadze politycznej w Europie, w której wzywa do zrzeszenia narodów słowiańskich pod berłem carów Rosji, rzucając hasło: „Łączcie się i oświecajcie się”. – upadek Napoleona nie przerywa działalności publicznej Staszica: w Rządzie Tymczasowym Królestwa obejmuje kierownictwo spraw gospodarczych, wchodzi do Wydziału Oświecenia (później Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), przewodniczy Komisji Centralnej Likwidacyjnej; w uznaniu za dotychczasową służbę zostaje odznaczony Orderem św. Stanisława I klasy. – ukazuje się drukiem dzieło O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski (wraz z mapą geologiczną ziem polskich i krajów ościennych), które w przyszłości da Staszicowi tytuł „ojca polskiej geologii”.

 

1816

Obejmuje kierownictwo Dyrekcji Przemysłu, Handlu i Kunsztów w resorcie spraw wewnętrznych; opowiadając się za protekcjonizmem państwa w gospodarce, zarządzać będzie górnictwem i hutnictwem, budową dróg, regulacją rzek, rzemiosłem, rękodziełami, handlem, urządzaniem miast, wprowadzaniem nowych miar i wag; w 1818 „za gorliwe prace około wyższej dyrekcji górnictwa” otrzyma Order Orła Białego. – będąc równocześnie wpływowym członkiem resortu oświaty, kontynuuje prace rozpoczęte w Księstwie Warszawskim, współtworząc jednolity system szkolnictwa w Królestwie; organizuje Akademię Górniczą w Kielcach i Królewski Uniwersytet Warszawski; w latach następnych będzie współorganizować m.in. Instytut Agronomiczny, Szkołę Inżynierii Cywilnej Dróg i Mostów, Szkołę Weterynaryjną, Szkołę Przygotowawczą do Instytutu Politechnicznego. Po dymisji ministra S.K. Potockiego (1820) jego pozycja w resorcie wyraźnie osłabnie.

 

1819-1820

Drukarnię rządową w Warszawie opuszczają 3 tomy Rodu ludzkiego, poematu dydaktycznego, w którym Staszic przedstawił ogólny schemat dziejów całej ludzkości oraz wizję społeczeństwa przyszłości („Europę zrzeszonych narodów”). Wydrukowane bez zgody cenzury księgi po śmierci autora zostały skonfiskowane i prawie w całości zniszczone.

 

1820

Kładzie kamień węgielny pod nową siedzibę Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Budowniczym jest Antonio Corazzi, architekt sprowadzony przez Staszica z Włoch. W styczniu 1824 w pałacu odbędzie się pierwsze posiedzenie publiczne Towarzystwa. Bardzo szybko budynek zaczęto nazywać Pałacem Staszica (dziś siedziba PAN i TNW). – podpisuje umowę z Bertelem Thorvaldsenem na wykonanie posągu na pomnik Mikołaja Kopernika w Warszawie. Pomysł wystawienia pomnika Kopernikowi Staszic rzucił jeszcze w 1809, fundusze gromadzono ze składki publicznej. Po opłaceniu rzeźbiarza, w testamencie Staszic zapisze jeszcze 70 tys. zł na wykonanie w Warszawie odlewu z brązu. Pomnik zostanie odsłonięty w 1830 roku.

 

1824

Wobec narastającego konfliktu z ministrem skarbu Lubeckim, z powodu podeszłego wieku i stanu zdrowia Staszic podaje się do dymisji, którą otrzymuje wraz z jednoczesnym powołaniem na ministra stanu.

 

1826

Zgon Staszica następuje w dniu 20 stycznia; w testamencie cały swój majątek zapisał na cele publiczne (m.in. szpitale, dom zarobkowy, klinikę przy Uniwersytecie Warszawskim, Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych, pomnik Kopernika, szkołę w Hrubieszowie), księgozbiór i zbiory przyrodnicze przekazał TPN. Jego pogrzeb staje się wielką manifestacją, która zapoczątkuje żywiołowy kult Staszica, w przyszłości zaś stanie się podstawą jego legendy. Grób Staszica znajduje się przy kościele kamedułów na warszawskich Bielanach.

 

Prace oryginalne (wybór):

• 1787: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Warszawa
• 1789: Poprawy i przydatki do książki Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Warszawa
• 1790: Przestrogi dla Polski, Warszawa
• 1806: O ziemiorództwie gór dawniej Sarmacji a później Polski, Warszawa
• 1807: O statystyce Polski, Warszawa
• 1809: Do sejmu, Warszawa 1815: O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski, Warszawa [z atlasem]
• 1816: Dzieła Stanisława Staszica, t. 1-6, Warszawa [m.in. Kontrakt Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego w zamiarze udoskonalenia rolnictwa i przemysłu oraz wspólnego ratowania się w nieszczęściach, Myśli o równowadze politycznej w Europie, Narodowość, Obrona funduszu edukacyjnego, Pochwała Andrzeja Zamoyskiego]
• 1816: O przyczynach szkodliwości Żydów i środkach usposobienia ich, aby się społeczeństwu użytecznymi stali, „Pamiętnik Warszawski”, t. 4
• 1819-1820: Ród ludzki. Poema dydaktyczne, t. 1-3, [t. 7-9 Dzieł Stanisława Staszica, Warszawa]
• 1825: Pochwała Stanisława Potockiego, „Roczniki TPN”, t. 18, Warszawa
• 1826: Mowa przy otwarciu Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego w dniu 4 stycznia 1826, „Gazeta Warszawska”, nr 5
• 1931: Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789-1805, Kraków

 

Przekłady:

• 1779: L. Racine, Religia, Warszawa
• 1779: Voltaire, Poema o zapadnieniu Lizbony, Warszawa
• 1786: G. Buffon, Epoki natury, Warszawa
• 1788: J.P.C. Florian, Numa Pompiliusz, drugi król Rzymu, t. 1-2, Warszawa
• 1789: A.L. Thomas, Pochwała Marka Aureliusza, Warszawa
• 1808: C.C. Rulhière, Tłumaczenie z francuskiego „Historii bezrządu Polski”, t. 1, Warszawa [współautor tłumaczenia]
• 1815: Homer, Iliada, t. 1-2, Warszawa