Siedziba
Dom rodzinny St. Staszica - siedziba Muzeum
Siedzibą Muzeum Stanisława Staszica jest dawny dom jego rodziny usytuowany w części miasta zwanej „Zamoście”. Tam właśnie, z dala od centrum, na lewym brzegu rzeki, rodzina Stasziców miała folwark składający się z domu mieszkalnego oraz zabudowań gospodarczych (które się nie zachowały). Najstarsza informacja o nim pochodzi z roku 1783, w którym Wawrzyniec Staszic, ojciec Stanisława, porządkował hipoteczny opis swoich nieruchomości. Najstarszy widok tego domu zawdzięczamy Napoleonowi Ordzie (1807–1883), który w drugiej połowie XIX wieku wędrował po ziemiach polskich, rysując znaczniejsze zabytki architektury i pamiątki narodowe. Miejsce urodzenia Stanisława Staszica narysował podczas pobytu w Pile w roku 1878. Na litografii wykonanej według tego rysunku widoczny jest skromny, dwukondygnacyjny, pięcioosiowy budynek o konstrukcji szkieletowej. Dom był własnością rodziny Stasziców do końca XVIII wieku. W 1794 roku Wawrzyniec Staszic, od wielu już lat samotny wdowiec, sprzedał wszystkie swoje pilskie nieruchomości (nabywcą był inny pilski mieszczanin Chrystian Lehn) i wyprowadził się z Piły do majątku swojej zamężnej córki. Od tego czasu nikt z rodziny Stasziców w Pile już nie mieszkał. Przez następne prawie sto pięćdziesiąt lat dom był własnością innych pilskich rodzin. W czasie walk o Piłę w styczniu i lutym 1945 roku budynek został poważnie zniszczony. Tuż po wyzwoleniu zwrócił na siebie uwagę miejscowych władz, które szukały śladów polskiej przeszłości miasta. Wkrótce na jego ruinach pojawiła się tabliczka z informacją, że jest to dom Staszica i pamiątka narodowa. Zaczęto mówić o konieczności jego odbudowy, a na łamach tygodnika „Piła Mówi” podjęto akcję gromadzenia funduszy na zabezpieczenie domu przed całkowitą ruiną.
Ostatecznie odbudowę domu Staszica zainicjował Miejski Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej, który na początku lipca 1947 roku powołał Komitet Odbudowy Domu Stanisława Staszica w Pile. Początkowo na jego czele stał Teofil Żebrowski, a po jego wyjeździe z Piły, w listopadzie tamtego roku, zastąpił go Kazimierz Czerwiński. Powołano komisje finansową i techniczną, opublikowano odezwę do mieszkańców Piły z wezwaniem do odbudowy domu Staszica. Komitet porozumiał się z konserwatorem w Poznaniu, skąd po wizji lokalnej otrzymał odpowiedź, że dom „nie przedstawia większej wartości zabytkowej lub artystycznej” i że można go odbudować według miejscowego planu, sugerowano jedynie „jak najstaranniejsze utrzymanie odbudowy w typie budowli z przełomu XVIII i XIX wieku i nadanie jej polskiego charakteru”. Wobec takiej odpowiedzi postanowiono dom Staszica odbudować jako dom pełny murowany, z cegły rozbiórkowej, z zachowaniem jego formy zewnętrznej (ale bez odtwarzania pierwotnej konstrukcji szachulcowej) i układu pomieszczeń wewnątrz. Prace rozbiórkowe wykonano w sierpniu 1947 roku. Pozostawiono stare fundamenty i komin, które jedynie wzmocniono.
Odbudowę rozpoczęto we wrześniu. Fachowe prace murarskie wykonała forma Jurczyk i Spółka. Na początku listopada dom stał już w stanie surowym. W dniu 6 listopada, w domniemaną rocznicę urodzin Staszica, uroczyście wmurowano akt erekcyjny. Prace wykończeniowe trwały przez następny rok. Jeszcze w październiku 1948 roku, na miesiąc przed planowanym udostępnieniem domu pilskiej społeczności, wstawiano okna i drzwi, kładziono podłogi, stawiano piece. Przez cały ten czas komitet odbudowy gromadził niezbędne fundusze: występowano o pomoc do władz miasta i województwa, zwracano się o pieniądze do władz centralnych oraz różnych instytucji i organizacji, na miejscu organizowano wykłady, odczyty, koncerty i przedstawienia teatralne, z których dochód przeznaczano na potrzeby odbudowy, w sierpniu 1948 roku zdecydowano się na wydrukowanie cegiełek, których sprzedaż miała zasilić ten fundusz. Do prac przy odbudowie zaangażowano część miejscowej społeczności: młodzież szkolną, zakłady pracy, urzędy i różne instytucje – w sumie przy pracach porządkowych przepracowano bezpłatnie wiele godzin. Oficjalne przekazanie Zarządowi Miejskiemu odbudowanego domu, połączone z uroczystością oddania do użytku zbudowanego przez saperów mostu na Gwdzie, odbyło się 14 listopada 1948 roku. Jednym z elementów tej uroczystości była audycja słowno-muzyczna pt. Piła – miasto Stanisława Staszica nadana tego dnia na antenie ogólnopolskiej przez Polskie Radio. W zamierzeniu komitetu odbudowy dom Staszica miał być „muzeum pamiątek związanych z życiem i działalnością Staszica, trwałym pomnikiem dla uczczenia jego zasług, i jednym ze świadectw polskości Ziem Zachodnich”.
Komitet Odbudowy Domu Staszica działał do grudnia 1951 roku, kiedy przekształcił się w Społeczny Komitet Opieki nad Domkiem Staszica w Pile. Do tego czasu sprawował nad nim opiekę, m.in. doprowadzając do końca niektóre z niezrealizowanych wcześniej projektów (np. wmurowanie tablicy pamiątkowej wykonanej przez Feliksa Piątka na ścianie frontowej budynku) i rozliczając się z funduszy zebranych na odbudowę. Skutecznie też zabiegał o utworzenie w Pile Muzeum Staszica.
W 1948 roku oddano do użytku tylko parter domu Staszica. Suterena pozostała w stanie surowym, również poddasze nie zostało zagospodarowane. Dopiero w latach 1954– 1955, w trakcie przygotowań do obchodów 200. rocznicy urodzin Staszica, zagospodarowano suterenę (na sale wystawowe) i poddasze (na pomieszczenia dla kustosza), w budynku założono centralne ogrzewanie i kanalizację. W latach 1985–1986, po podporządkowaniu muzeum Prezydentowi Miasta Piły, podjęto kolejne gruntowne prace remontowe, w trakcie których (poza wymianą wszystkich instalacji wewnętrznych i wykonaniem dodatkowej powierzchni magazynowej na poddaszu) przywrócono elewacji budynku jej pierwotny wygląd, nakładając elementy konstrukcji szachulcowej (według przekazu N. Ordy) na istniejące ściany. Później wewnątrz budynku wykonano jeszcze wewnętrzną klatkę schodową pomiędzy parterem i sutereną (wcześniej nie było takiej bezpośredniej komunikacji wewnętrznej).
W 2021 roku przeprowadzono remont budynku wraz z otoczeniem dzięki dofinansowaniu projektu „Modernizacja i poprawa warunków funkcjonowania Muzeum Stanisława Staszica w Pile” w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014–2020, Działanie 4.4 ,,Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego”, Poddziałania 4.4.1 „Inwestycje w obszarze dziedzictwa kulturowego regionu”. Do najważniejszych prac przeprowadzonych w ramach remontu siedziby Muzeum należy zaliczyć: wykonanie izolacji poziomej, posadzek betonowych i wymianę stolarki okiennej i drzwiowej w piwnicy, osuszenie ścian sutereny, wykonanie nowych schodów zewnętrznych do kondygnacji sutereny od strony ogrodu wraz z wykuciem nowego wejścia zewnętrznego, zamontowanie w strefie nowego wejścia windy dla osób niepełnosprawnych, demontaż i położenie nowych podłóg parteru i poddasza, wykonanie nowej klatki schodowej wraz z drewnianymi schodami prowadzącymi z parteru na piętro budynku oraz położenie podłogi technicznej na strychu. We wnętrzu budynku również: zlikwidowano istniejącą kotłownię gazową zastępując ją przyłączem do Miejskiej Energetyki Cieplnej, wykonano w przestrzeni po kotłowni toaletę przystosowaną do korzystania przez osoby niepełnosprawne, położono nowe instalacje wodno-kanalizacyjną, zabezpieczenia przeciwpożarowego i wentylacji mechanicznej nawiewno-wywiewnej wraz z centralą, zmodernizowano instalacje wewnętrzne: elektryczną, oświetleniową i niskoprądowe, założono nową izolację przeciwwilgociową i termiczną
w dachu oraz na stropie pomiędzy strychem a poddaszem oraz wymieniono grzejniki.
Ponadto przeprowadzono prace konserwatorskie polegające na konserwacji i wzmocnieniu drewnianych belek stropowych nad parterem, naprawie tynków wewnętrznych, robotach malarskich całości wnętrz, renowacji istniejących okiennic drewnianych, tynków zewnętrznych i atrap konstrukcji szachulcowej i wykonaniu schodów zewnętrznych przy frontowej ścianie budynku.
Dalej w ramach realizacji tego projektu, jako część niekwalifikowalną sfinansowaną ze środków przekazanych przez Gminę Piła, wykonano prace w ogrodzie czyli nowe ogrodzenie oraz nową scenę wraz z zapleczem.
